Vrijstad Vianen

Denk je aan Vianen, dan denk je waarschijnlijk vooral aan de mooie binnenstad, de jaarlijkse paardenmarkt, de eeuwenoude Hofpoort of de oude gracht. Maar eeuwenlang stond de stad om iets heel anders bekend. Een roversnest werd het genoemd, dit stadje aan de Lek. Of, zoals Henk Lammertink van de historische vereniging het omschrijft, ‘een vluchtplaats voor leden met een slechte reputatie’.

Dat moeten we even uitleggen. Net als een aantal andere plaatsen in deze omgeving (zoals Culemborg en IJsselstein) was Vianen een vrijstad. "Vanaf het midden van de 16e eeuw duikt de term ‘vrijgeleide’ in Vianen voor het eerst op. Het was van toepassing op personen van buiten de stad en werd een vorm van bescherming. Kort gezegd konden mensen zich in Vianen melden, als ze elders een misdaad hadden gepleegd. Zij kregen dan in onze stad ‘asiel’. Daarvoor moesten ze uiteraard wel geld betalen,” weet de historische vereniging. Niet iedereen was welkom. Dieven en moordenaars waren uitgesloten. "De aanvragers waren personen die hun schulden niet konden aflossen of lieden die doodslag hadden gepleegd en claimden dit uit noodweer te hebben gedaan. De duur van de vrijgeleide bleef vaak beperkt tot één of twee jaar. Het doel was om met schuldenaren overeen te komen of bewijs van doodslag uit noodweer te verzamelen.’’

Dat iemand die doodslag ‘uit noodweer’ had gepleegd zich meldde, kwam niet zo heel vaak voor. Vaker waren het kooplieden die in zwaar weer zaten. "Ze hadden bijvoorbeeld investeringen gedaan die geen rendement opleverden en konden schuldeisers niet afbetalen. Vanuit Vianen probeerden zij hun zaken weer op orde te krijgen. Een bijzondere groep asielzoekers bestond uit minderjarigen die van hun ouders geen toestemming voor een huwelijk kregen.’’ Ondanks dat er meer vrijsteden waren in deze omgeving, was Vianen ‘berucht’ en is de term daarom altijd blijven hangen. "De Nederlandse taal werd verrijkt met uitdrukkingen als ‘naar Vianen gaan’ en ‘hij is in Vianen gaan wonen’, wat betekende dat iemand failliet was gegaan en was gevlucht voor vervolging.’’

Waar dat door kwam? De historische vereniging heeft er een paar verklaringen voor. "In tegenstelling tot veel andere vrijsteden, behoorde Vianen in die tijd niet toe aan de Oranjes, maar werd de stad geleid door de Brederodes. Andere vrijsteden onder het beheer van de Oranjes hadden ook andere verantwoordelijkheden. Het toelatingsbeleid in die steden was strenger. Culemborg had een vergelijkbare slechte reputatie en kwam in 1748 ook in handen van de Oranjes en toen werd het beleid aangepast.’’

In Vianen waren veel minder aanhangers van de Oranjes te vinden, terwijl de belangrijkste historici van de 19e eeuw Oranjegezind waren. Eeuwenlang werd Vianen op de korrel genomen in toneelstukken, pamfletten en spotprenten. Lammertink: "Dat Vianen nu zichzelf promoot als Vrijstad vind ik een mooie knipoog naar die vroegere reputatie.’’